Psychiater Bram Bakker (1963) werkte van 2009 tot eind 2011 als medisch directeur voor SolutionS, de eerste particuliere verslavingskliniek in Nederland. Van het stigma op gebruikers begrijpt hij niets. ‘Waarom zou je neerkijken op mensen die mateloos zijn met drugs en drank, terwijl je het zelf ook bent, maar dan met twitteren, gamen, eten of het kijken van porno. De grap is namelijk dat ieder mens mateloos is.’
‘Hij die zonder zonde is, werpe de eerste steen,’ lacht Bram Bakker in zijn praktijk in Amsterdam, terwijl hij gehaast een boterham naar binnen werkt tijdens zijn lunchpauze. Met volle mond zegt hij dat hij niets begrijpt van stigma’s. En al helemaal niet van stigma’s op gebruikers. Voor de bevolkingsgroep heeft hij een zwak, bekent hij. Als medisch directeur bij SolutionS heeft hij in ieder geval heel wat mensen voorbij zien komen, die om welke reden dan ook hun verslaving niet langer de baas waren en er dolgraag vanaf wilden. Losers? Volgens SolutionS-oprichter en oud-reclameman Don Schothorst (zelf jarenlang verslaafd geweest aan cocaïne en alcohol) komt verslaving meer voor in de boardroom dan onder de brug. Ook Bakker zou verslaafden geen losers willen noemen. ‘Het is zo gemakkelijk om te roepen dat gebruik slecht is en dat gebruikers losers zijn. Laat mensen eerst moeite doen om te begrijpen waarom iemand gebruikt. Ik ken geen enkele verslaafde die het voor de lol doet. In het begin is het misschien lekker, maar als je een paar jaar aan de coke zit, vind je het allang niet meer lekker en wil je er heus wel van af. Lukt dat niet, dan ben je nog geen loser. Don Schothorst riep altijd: Eerbied voor de Verslaafde! Ik vond dat altijd een steengoede tekst om in mijn achterhoofd te houden, want voordat je het weet kijk je op gebruikers neer. Ja, ook als hulpverlener ! Zie de relatie met iemand die een verderfelijke gewoonte heeft maar eens gelijkwaardig te houden. Voor omstanders, en de samenleving in het bijzonder geen gemakkelijk opgave. Daarom: Eerbied voor de Verslaafde. Bekijk je het nog abstracter, dan zijn jij en ik natuurlijk geen haar beter. De grap is dat ieder mens mateloos is, dus wie zijn wij om af te geven op mensen die mateloos zijn met drank en drugs, terwijl we het zelf ook zijn, maar dan met twitteren, gamen, eten of het kijken van porno.’
Gebruikers worden stelselmatig gestigmatiseerd. Wat doet dat met iemand?
‘Je kunt stigmatiseren vergelijken met pesten. Psychologisch is het hetzelfde. In beide gevallen wijs je iemand af. Stigmatiseren is iemand vastpinnen op eigenschappen die over het algemeen als minder positief worden beschouwd. Of het nu gaat om rood haar, een brilletje of een verslaving, dat verschilt in principe niet. Wat het effect is op mensen die stelselmatig worden gestigmatiseerd kun je niet in algemene zin zeggen, want het gaat erom wat mensen er vervolgens mee doen. De een zal er aan onder door gaan, de ander zal er juist strijdbaar door worden, zijn kiezen op elkaar zetten en denken: wacht maar af, ik kan meer dan jullie denken. Zo zijn er veel beroemde gebruikers die succesvol zijn en zich door hun verslaving heen geknokt hebben. Denk aan Eric Clapton. Dat vind ik echt een inspirerende figuur. Natuurlijk, Eric Clapton heeft ook een enorm talent, maar ik ga ervan uit dat ieder mens een talent heeft. Je bent nooit alleen maar verslaafd. Er is ook iets wat je goed kunt. Dat verwijt ik de hulpverlening ook. Het gaat binnen de hulpverlening veel te veel over wat iemand níet kan, en veel te weinig over wat iemand wel kan.’
Tegenwoordig wordt ‘verslaving’, of minder stigmatiserend ‘afhankelijkheid’, gezien als chronische aandoening, te vergelijken met een ziekte als Alzheimer. Een hersenziekte dus. In plaats van een loser ben je nu iemand die ziek is. Is deze andere kijk op verslaving een vooruitgang, in die zin dat het het schuldgevoel weghaalt?
‘Zolang het geen excuus wordt om achterover te leunen, is het zeker een vooruitgang om verslaving een ziekte te noemen. Het helpt enorm als omstanders een minder moreel oordeel hebben op iemands gebruik. Maar het gevaar is wel dat mensen denken dat ze er niets aan kunnen doen dat ze verslaafd zijn, omdat ze nu eenmaal een hersenziekte hebben, zoals anderen reuma hebben. Je blijft verantwoordelijk voor je eigen leven, vind ik. Ook als verslaafde.’
Waarom stigmatiseren mensen eigenlijk?
‘Omdat mensen conservatieve kuddedieren zijn. We willen het liefst dat iedereen zich doorlopend binnen de bandbreedte bevindt waarin iedereen zich bevindt. Doe je dat niet – zie je er anders uit of gedraag je je anders – dan ervaren we dat als bedreigend. Persoonlijk heb ik gebruikers nooit eng gevonden. Mensen die met een onnavolgbaar waansysteem rondlopen, zoals een psychose, vind ik veel enger. Het is volkomen onterecht als mensen denken dat gebruikers bovengemiddeld gevaarlijk zouden zijn. Ex-Joegoslaven plegen veel huurmoorden. Zijn dan álle ex-Joegoslaven gevaarlijk? Als je goed naar een stigma kijkt, dan blijkt het gemiddelde stigma niet veel meer te zijn dan een vooroordeel. Een oordeel op niets gebaseerd. Nog niet eens zo lang geleden, hebben we de laatste heksen verbrand in Nederland. Tot we er met zijn allen waren achtergekomen dat het hele concept ‘heks’ niet deugt. Er was dus ook geen reden meer om heksen op de brandstapel te zetten. Ik hoop dat er ook zoiets gebeurt met het stigma op ‘verslaving’. Het klopt namelijk van geen kanten.’
foto: Martijn de Vries
Opdrachtgever: Stichting Mainline.