Waarom hebben we emoties en wat is het nut ervan ze te uiten? Hoogleraar cognitieve psychologie Mariska Kret doet er onderzoek naar. Bij mensen én apen. Want: ‘Op emotioneel vlak verschillen we nauwelijks van elkaar.’
De werkkamer van Mariska Kret hangt vol met foto’s. Niet alleen van haar kinderen, maar ook van chimpansees, bonobo’s en orang oetangs. Ze betrekt de dieren al jaren in haar onderzoek naar emoties. Niet-invasief – dát wil ze graag benadrukken. De dieren in haar onderzoeken gaan vrijwillig voor een touch screen zitten en tikken foto’s aan van neutraal kijkende of emotionele soortgenoten. “Emoties trekken de meeste aandacht”, verklapt ze alvast aan het begin van het interview. Ze is ondertussen zó bekend van haar onderzoeken naar emoties bij mensapen dat we haar de nieuwe Frans de Waal zouden willen noemen. “O nee”, lacht Kret, “dat zijn veel te grote schoenen om in te gaan staan.” Na een korte stilte: “Maar hij was wel mijn grootste inspiratiebron. Van kinds af aan verslond ik zijn boeken.”
Emoties bepalen voor een groot deel welke beslissingen we nemen
Kyoto
Anders dan primatoloog Frans de Waal is Mariska Kret psycholoog. Ze is begonnen met klinische psychologie en heeft cognitieve psychologie erbij gedaan, wat ze nog leuker bleek te vinden. “Ik doe vergelijkend onderzoek naar emoties in mens en dier en werk veel samen met primatologen.” Vaak hoort ze: is het wel gebruikelijk als psycholoog om onderzoek te doen naar het gedrag van apen? Het werd haar zelfs afgeraden, schrijft ze in haar boek Tussen Glimlach en Grimas, dat in 2022 verscheen. Het zou niet goed zijn voor haar carrière. Eigenwijs als ze is, lapte ze dat advies aan haar laars. “De beslissing was al genomen, in een split second. Het voelde zó goed!”
In 2011 vertrekt ze naar een beroemd primateninstituut dat verbonden is aan de universiteit van Kyoto. Wat in het begin een zijspoor leek, bleek een nieuwe, carrièrebepalende onderzoeksrichting te zijn. Waarom hebben we emoties? Wat is het nut ervan? Dat zijn de vragen waar Kret zich al jaren mee bezighoudt en waarvoor ze in februari 2024 de Mercator Stimulus Prijs heeft gekregen, een bedrag van een miljoen euro.
Om erachter te komen waarom we emoties hebben, moet je evolutionair gezien een stap terug doen, verklaart Kret haar interesse in apen. “De mens, de chimpansee en de bonobo hebben dezelfde gemeenschappelijke voorvader die zes miljoen jaar geleden leefde. We zijn aan elkaar verwant en verschillen op emotioneel vlak nauwelijks van elkaar. Neem onze xenofobie, die delen we met de chimpansee. Mensen zijn net als chimpansees gericht op de in-group, de groep waarmee we ons identificeren en waar we bij horen. Onze empathie voor onbekende soortgenoten delen we weer met de bonobo. De bonobo deelt eten met onbekende soortgenoten, de mens geeft geld als er ver weg een ramp gebeurt. Waarin we als mens verschillen van apen, is ons cognitieve vermogen. Dat ons brein zich in de evolutie enorm heeft ontwikkeld, heeft verschillende verklaringen. Eén ervan is dat we hebben geleerd om vuur te maken. Daardoor kunnen we ons voedsel koken en makkelijker verteren, waardoor er meer energie naar de hersenen gaat. Een groot verschil met apen. Kijk je naar gorilla’s, die zijn de hele dag bezig met eten en verteren.”
Nut
Spinnen, vogels, mensen, apen. Elk dier heeft emoties, stelt Kret, zélfs een bacterie. “In de meeste diersoorten zijn rudimentaire vormen van emotie aanwezig, maar de meer complexe en sociale emoties, zoals jaloezie, hangen samen met een zekere hersencapaciteit. Een emotie wordt opgewekt door verandering, in jezelf of vanuit je omgeving. Aan die verandering hechten we een bepaalde waarde: het is goed voor je of slecht. Emoties willen iets vertellen en sturen ons gedrag. Met name dieren die in groepen leven hebben baat bij het uiten van emoties. Laat iemand in de groep zien dat hij schrikt, dan denkt de rest: o, gevaar. Toch kunnen ook dieren die solitair leven er baat bij hebben. Neem de uiting van de emotie ‘walging’. Dit gaat gepaard met het uitsteken van de tong en het dichtknijpen van je ogen. Dat heeft direct voordeel voor het individu, namelijk het afweren of uitstoten van giftige stoffen. Bij verbazing of angst sper je je ogen zo wijd mogelijk open. Dit heeft grote perceptuele voordelen. Je neemt zoveel mogelijk relevante informatie tot je vanuit je omgeving.”
Puzzelstukjes
De kracht van Krets onderzoek schuilt in het feit dat ze niet alleen de zichtbare uitingen van emoties onderzoekt, zoals samentrekking van gezichtsspieren, maar ook de fysiologische laag eronder, die soms zichtbaar wordt door bijvoorbeeld pupilverwijding. Dat maakt haar onderzoek uniek in Nederland. Je kunt emoties nooit helemaal meten, wel benaderen. Dit doet ze door observatieonderzoek te combineren met computertechniek. “Als je alle technieken – elk met zijn eigen tekortkoming – combineert, dan kom je een heel eind. Ik werk samen met biologen, computerwetenschappers, psychiaters en laat verschillende disciplines samen komen: machine learning, eyetracking, virtual reality, social robotics. Elke techniek vormt een puzzelstukje.”
Valkuilen
Wat is eigenlijk moeilijker, onderzoek doen naar emoties bij mensen of bij apen? “Het is allebei lastig om verschillende redenen. Het risico is dat je met een menselijke bril naar dieren kijkt. Zijn we slim genoeg om te begrijpen hoe slim dieren zijn, zei Frans de Waal niet voor niets. Misschien hebben vogels bij het vliegen wel een specifieke emotie die wij als mens helemaal niet hebben. Het is lastig om die menselijke bril af te zetten, want we zijn nou eenmaal mens, maar het is wel zaak om als onderzoeker te proberen zoveel mogelijk objectief te kijken naar het onbekende. Wat het onderzoek bij mensen moeilijk maakt is dat mensen heel veel maskers op hebben. We zeggen dingen die we niet menen, dat maakt het een stuk complexer. Wat het ook moeilijk maakt is dat we als wetenschapper sneller denken te weten hoe het zit, omdat we zelf mens zijn. Dat zijn allemaal valkuilen waar je in kunt vallen.”
Op gevoel
Tot slot: nemen we onze emoties niet veel te serieus? “Het is eerder andersom, we overschatten hoe rationeel we zijn. Natuurlijk, als mens kunnen we met een raket naar de maan, maar emoties bepalen voor een groot deel welke beslissingen we nemen. Anders was ik nooit naar Kyoto gegaan, om maar een voorbeeld te geven. Ik zou zeggen: ga juist op je gevoel af, maar probeer het wel te onderzoeken. Soms komt je gevoel voort uit iets wat in ons evolutionair verleden nuttig was maar nu allang niet meer. Dan is het belangrijk om daar overheen te stappen. Een sterke focus op de in-group bijvoorbeeld, zo zijn we als mens geëvolueerd. Populisten spinnen daar al jaren garen bij.”
Tekst: Nicolline van der Spek
Dit interview is gepubliceerd in Leidraad, het alumnimagazine van de Universiteit Leiden, oktober 2024