Eenzaamheid is soms een ongrijpbaar begrip. Maar niet voor ‘eenzaamheidsprofessor’ Theo van Tilburg. Hij is als hoogleraar sociologie verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam en voert meerdere onderzoeken uit naar eenzaamheid. Wat doet eenzaamheid met mensen? Zit het in je genen en is het nog altijd een taboe om te zeggen dat je eenzaam bent? Plus de belangrijkste vraag: wat is de beste aanpak van eenzaamheid? Door: Nicolline van der Spek; Foto: Free Images.
Wat doet eenzaamheid met mensen?
“De meeste mensen omschrijven eenzaamheid als een gevoel van pijn. Het wordt als beklemmend ervaren. Eenzaamheid kan je ook omschrijven als verdriet over wat je niet hebt. Mensen die eenzaam zijn missen zinvol contact.”
Hoeveel vrienden moet je hebben om je niet eenzaam te voelen?
“Het aantal zegt niet alles. Je kunt wel heel veel contacten hebben, maar missen die diepgang, dan kun je je nog altijd eenzaam voelen. In zo’n geval spreek je van ‘emotionele eenzaamheid’. De contacten missen specifieke functies: een vertrouwensfunctie, intimiteit, iemand die er voor jou is. Dat kan ook ontbreken binnen je relatie. Dus mensen kunnen ook met een partner eenzaam zijn. Naast emotionele eenzaamheid heb je sociale eenzaamheid. In dat geval heb je te weinig contacten, en voel je dat je er niet bij hoort.”
Is zeggen dat je eenzaam bent taboe?
“Daar is geen onderzoek naar gedaan, maar naar mijn mening neemt dit taboe juist af. Het onderwerp ‘eenzaamheid’ is veel meer in het nieuws de laatste tijd en staat bij gemeenten hoog op de agenda.”
Hoe kan dit?
“Dat heeft een aantal redenen. De belangrijkste is het veranderde spelersveld in zorg en welzijn. Met de overgang van de WMO naar de gemeente, zijn er zo’n 400 spelers bijgekomen. Ineens kwam het thema ‘eenzaamheid’ op het bordje van de gemeente terecht, en daar zijn er zo’n 400 van in Nederland. Tijdens de bekende keukentafelgesprekken wordt eerst gekeken naar de mogelijkheid van hulp in de eigen kring, familie of vrienden. Dan kan het opvallen dat iemand eenzaam is. De aanjager achter het op de agenda zetten van eenzaamheid is een aantal incidenten geweest, waarvan de meest schrijnende in Rotterdam plaatsvond: een vrouw die al 10 jaar dood in haar huis lag. Dat mocht écht niet meer gebeuren.”
“Er komen steeds meer mensen bij in de risicogroepen.
Zijn we in de loop der jaren eenzamer geworden?
“Als je een vergelijking maakt tussen nu en 20 jaar geleden (over de periode daarvoor zijn geen data bekend), dan zie je twee ogenschijnlijk tegenstrijdige uitkomsten. De individuele kans op eenzaamheid is niet toegenomen, eerder kleiner geworden. Dan heb je het over mensen met specifieke kenmerken, bijvoorbeeld gescheiden mensen. Was je 20 jaar geleden gescheiden, dan was je een stuk eenzamer dan nu. We hebben nu meer regelingen, co-ouderschap bijvoorbeeld, en we zijn het met zijn allen veel normaler gaan vinden om te scheiden. Je bent niet meer de enige. Op macroniveau neemt eenzaamheid juist wel toe, omdat er simpelweg meer mensen zijn bijgekomen in de risicogroepen, ouderen bijvoorbeeld.”
Hoogste tijd dus om in te grijpen?
“Het is altijd urgent geweest. Ik vind het in ieder geval een gevaarlijke redenering dat je als samenleving eerst wacht op het passeren van een drempel van een paar miljoen mensen om iets aan een probleem te doen. Dan is het net of de problemen van die eerste 500.000 mensen niets waard zijn. Je zegt als overheid toch niet tegen iemand: we gaan uw probleem pas serieus nemen als u eerst honderdduizend mensen om u heen verzamelt met hetzelfde probleem. Maar goed, het aantal ouderen neemt wel toe.”
Zijn mensen met complexe problemen, zoals armoede, verslavings- en of psychiatrische problematiek, extra kwetsbaar voor eenzaamheid?
“Van psychiatrische problemen is bekend dat mensen een grotere kans hebben om in een sociaal isolement te raken. Voor verslaving durf ik dat ook te zeggen. Wat armoede betreft is er niet een direct verband met eenzaamheid, al wordt die veronderstelling wel snel ingezet: ‘Oh, je bent arm, dus is het logisch dat je eenzaam bent’. Ik wil dan wel precies weten hoe dat werkt. Dat is niet uitgezocht. Zelfs op bijstandsniveau, al is het geen vetpot, ben je niet helemaal afgesloten van de buitenwereld. Er spelen vaak meer problemen tegelijk die tot eenzaamheid leiden.”
“Kom je uit een eenzaam gezin dan heb je meer kans later ook eenzaam te worden.
Zit eenzaamheid in de genen?
“Kom je uit een eenzaam gezin dan heb je meer kans later ook eenzaam te worden. Of het genetisch is, durf ik niet te zeggen. Het kan ook te maken hebben met de manier waarop je bent opgegroeid, de vaardigheden die hebt opgedaan, het mensbeeld dat je van huis uit hebt meegekregen.”
Zijn mensen in grote steden in de regel eenzamer dan in een dorp?
“Er bestaat nog altijd een romantisch beeld van dorpen waarin meer sociale cohesie zou zijn, maar in de wetenschap vinden we geen verschil tussen steden en dorpen als het om eenzaamheid gaat, en we mensen met dezelfde kenmerken vergelijken. Wel is het zo dat de mensen die vallen in de risicogroepen, denk aan migranten, alleenstaanden, studenten, expats, vaker in grote steden wonen.”
“Voor sociaal vaardige mensen is het organiseren van een koffieochtend voldoende, maar voor mensen die dat niet zijn, moet je echt meer doen.
Wat vindt u van de huidige aanpak van eenzaamheid?
“Die zit mijn inziens te veel op aanbod. Er worden werkelijk honderden hartverwarmende initiatieven, zowel door professional als vrijwilligers, georganiseerd, van straatbarbecues tot bingoavonden, maar de crux is dat mensen in staat moeten zijn om goede relaties aan te knopen en te onderhouden. Voor sociaal vaardige mensen is het organiseren van een koffieochtend voldoende, maar voor mensen die dat niet zijn, moet je echt meer doen. Die mensen moet je eerst leren hoe je contacten aangaat en onderhoudt.”
Is arbeid een goede oplossing?
“Mensen willen graag deel uitmaken van de samenleving en gewaardeerd worden. Arbeid kan in zo’n situatie wel een goede aanpak zijn van eenzaamheid. Ben je eenzaam in je relatie, dan heb je op je werk misschien wat afleiding, maar het eenzaamheidsprobleem los je niet op.”
Veel vrijwilligersorganisaties, zoals De Regenboog Groep in Amsterdam, zetten maatjes in, die mensen wekelijks bezoeken. Is dit een goede aanpak tegen eenzaamheid?
“Met een maatje hebben eenzame mensen iemand om mee op te trekken, maar een maatje is geen persoonlijk contact. En maatje komt van buiten. De meeste maatjescontacten zijn ook vaak tijdelijk. Logisch. Het is niet de bedoeling dat iemand tot zijn overlijden aan tot door hetzelfde maatje wordt ondersteund.”
Bestaat er wel zoiets als de beste aanpak van eenzaamheid?
“Dat is het hem juist. Bij de aanpak van eenzaamheid wordt vaak gezocht naar één oplossing, maar die is er helemaal niet. Er zijn meer oplossingen mogelijk, en vaak ook nodig. Je moet in ieder geval met je aanbod veel meer rekening houden met de situatie waarin iemand zit. Je moet maatwerk leveren. Is iemand sociaal vaardig, dan is het organiseren van een straatfeest voldoende. Zo niet, dan is een langer traject nodig, een maatje wellicht. Soms moet je mensen een spiegel voorhouden. Er zijn bijvoorbeeld mensen die een verkeerde perceptie hebben van vriendschap. De hulpverslaafde personen. Deze mensen denken dat een vriend al hun problemen oplost. Dat moet je eerst uit hun hoofd zien te praten: knuffel een prille vriendschap niet dood.“
“Sommige mensen hebben een verkeerde perceptie van vriendschap.
Doet Amsterdam het goed in de aanpak van eenzaamheid?
“Het is veel te vroeg om iets te zeggen over de manier waarop Amsterdam eenzaamheid aanpakt. De aanpak zit nog in de oriëntatiefase. Amsterdam heeft er niet voor gekozen het pad van Rotterdam te volgen. Rotterdam zet erg in op huisbezoeken en straatactiviteiten. Of dat jammer is, kan ik niet zeggen. Het is in ieder geval wel belangrijk dat eenzaamheid hoog op de agenda komt. Tachtigduizend Amsterdammers zijn er ernstig aan toe. Daar móet je als gemeente iets aan doen.”